این صفت از اصول اخلاق حمیده و ملكات پسندیده است و آیات شریفه و احادیث در فضیلت آن بسیار است، و در بیش از هفتاد موضع در قرآن مذكور است. ازجمله این آیات است:
و از روایات، این حدیث معروف و معتبر كافی است:
از حضرت امیرالمؤمنین(علیهالسلام) نیز روایت است:
و از حضرت امام حسن مجتبی(علیهالسلام) در حدیث است كه فرمود:
«آزمایش كردیم، و آزمایشكنندگان آزمایش كردند، ندیدیم چیزی را كه وجودش سودمندتر و عدمش زیانبارتر باشد از صبر. با صبر همه امور مداوا میشود، و صبر بهغیر خود مداوا نمیشود».[10]
راجع به فضیلت صبر و تعریف و مراتب و درجات و اقسام آن، مراجعه به كتابهای حدیث و اخلاق مانند بحارالأنوار، المحجّةالبیضاء، جامعالسّعادات و معراجالسّعاده مفید و سودمند است.
راغب در مفرداتالقرآن میگوید:
اَلصَّبْرُ حَبْسُ النَّفْسِ عَلَی مَا یَقْتَضِیهِ العَقْلُ وَالشَّرْعُ أَوْ عَمَّا یَقْتَضِیَانِ حَبْسَهَا عَنْهُ؛[11]
صبر، واداركردن نفس است بر آنچه که عقل و شرع میخواهد، یا حبس و بازداشتن نفس است از آنچه که عقل و شرع بازداشتن نفس را از آن لازم میشمارند.
از آیات و روایات، علاوه بر آنكه بلندی مقام و رتبه صابران معلوم میگردد، دانسته میشود كه صبر، كلید بركات و مقدمه نیل به تمام مقامات معنوی و شرط توفیق در هر كار و كسب هر فضیلت است.
حسین(علیهالسلام) در مقام صبر امتحانی داد كه دوست و دشمن از آن در شگفتی شدند، بلكه فرشتگان آسمان (برحسب فقره زیارت ناحیه مقدسه: «وَلَقَدْ عَجَبَتْ مِنْ صَبْرِكَ مَلَائِكَةُ السَّمَاءِ»[12] نیز از آن صبر و شكیبایی در تعجّب ماندند، و ظهور این فضیلت از آن حضرت به نوعی شد كه سخن از صبر و خویشتنداری آن امام شهید(علیهالسلام) از توضیح واضحات است معذلك از جهت فایده اخلاقی چند قسم از اقسام عالی صبر را بیان میكنیم و سپس موقف عظیم و بینظیر آن حضرت را در هریك نشان میدهیم:
[1]. زمر، 10. «بهدرستیکه صبرکنندگان را بهصورت کامل و بدون حساب پاداش خواهد داد».
[2]. نحل، 96. «بهدرستیکه اجری که به صبرکنندگان میدهیم، بسیار بهتر از عملی است که انجام دادهاند».
[3]. انفال، 46. «و صبور باشید که خداوند با صبرکنندگان است».
[4]. سجده، 24. «و برخی از آنها (بنیاسرائیل) را امام و پیشوایانی قرار دادیم که خلق را به امر ما هدایت کنند، بهخاطر اینکه (در راه حق) صبر کردند».
[5]. آلعمران، 200. «صبور باشید و یکدیگر را به صبر سفارش کنید».
[6]. مریم، 65. «و در راه بندگی او صبر کن».
[7]. بقره، 153. «ای کسانی که ایمان آوردهاید، از صبر و نماز یاری بجویید، بهدرستیکه خداوند با صبرکنندگان است».
[8]. طبرسی، مشکاةالانوار، ص61؛ حلوانی، نزهةالناظر، ص51؛ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ج18، ص232؛ سید رضی، خصائصالائمه، ص94؛ فتال نیشابوری، روضةالواعظین، ص422. «جایگاه صبر از ایمان همانند سر از بدن است. جسدی که سر ندارد در آن خیری نیست و ایمانی هم که همراه با صبر و شکیبایی نباشد فایدهای ندارد».
[9]. نهجالبلاغه، نامه31 (ج3، ص55)؛ ابنشعبه حرانی، تحفالعقول، ص83؛ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ج1، ص324. «غم و اندوهها که بر تو روی آورده بهوسیلة صبر و شکیبایی و یقین زیبا آنها را از خود دور کن».
[10]. ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص319.
[11]. راغب اصفهانی، مفردات، ص273.
[12]. و بهراستی از صبر و استقامّت تو ملائكه آسمان به شگفت آمدهاند.