ماه رمضان؛ برنامه‌ی جامع اخلاقی اسلام
سلسله نوشتار‌های آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی مدظله الوارف
درباره ماه مبارک رمضان (6)
در این دنیای پر غوغا كه بسیاری از مردم از فشار مادّیّات و مدنیّت منهای انسانیّت خسته شده و از سرگردانیهایی كه توجّه به مادّیّات برای بشر فراهم نموده، به ستوه آمده و از رواج فساد اخلاق، فحشا و بیعفّتی و خدعه و نیرنگ رنج میبرند، نیاز جامعه به معنویّات و اخلاق هر روز آشكارتر میشود.
ضعف بشر در تدوین برنامه جامع اخلاق
جمعیّت‌هایی هم به نام تسلیحات اخلاقی تشكیل شده است كه متأسّفانه چون برنامه كار آنها به طور جامع و مستقیم از تعالیم مقدسّه اسلام الهام نمیگیرد، موفقیّتی به دست نمیآورند و اگر هم سر و صدایی بلند كنند، بسیار محدود و گاهی ممكن است با اغراض سیاسی توأم باشد. از این گونه جمعیّتها و سازمانهای ضعیف، كاری ساخته نیست؛ و نمیتوانند در قلب و روح بشر وارد شده و او را در برابر همه این خطرات بیمه نمایند.
یگانه‌راهی كه بشر را به سر منزل رستگاری میرساند، راه اسلام است. همان آیینی كه تعالیم و برنامههای آن، همه جانبه و در هر عصر و زمان مترقّیترین تعالیم است؛ همان دینی كه معنویّت و روحانیّت آن، دلهای بشر را تحت نفوذ گرفته و ماه رمضانش، وضع و اوقات كار و پیشه، اداره و برنامه زندگی و ... را عوض میكند.
رمضان، برنامه تسلیحات اخلاقی اسلام
اسلام، برنامه تسلیحات اخلاقی عمیقی از چهارده قرن پیش به اجرا گذارده كه اگر همه با هم همكاری كنند تا این برنامه از هر لحاظ اجرا شود، سطح اخلاق فاضله به میزان بیسابقهای بالا خواهد رفت.
این برنامه تسلیحاتی اسلام در مقابل سپاه خشم و شهوت، بی عفّتی و ناپاكی، جنایت و خیانت، حبّ مال و جاه، بیرحمی، حرص، حسد، ظلم و ستم، تجاوز به حقوق ضعفا، ضعف اعصاب و ضعف روح، ناتوانی اراده و آفات دیگر، همان برنامه ماه رمضان است.
البتّه اسلام برنامههای اخلاقی و اجتماعی دیگر، بسیار دارد كه چون موضوع نوشتار ما نمیباشد، بحث درباره آن را به فرصتی دیگر محوّل میكنیم.
برای ما توجّه به برنامههای ماه رمضان لازم و مفید است؛ زیرا میتوانیم با برنامههای آن نقاط ضعف و نواقص امور خود را برطرف كنیم.
آری، ماه رمضان، ماه روزه، قرائت قرآن، دعا و ذكر خدا، توبه و اعاده حیثیّت، ماه كمك به مستمندان و صله رحم، ادب و حسن خلق بوده، و دستوراتش به قدری جالب و ارزنده است كه ارزش آن را با جواهرات و اموال این دنیا نمیتوان سنجید. ثواب تمام اعمال حسنه و كارهای نیك در این ماه بیش از ماههای دیگر است.
قرائت قرآن مجید ـ به ویژه اگر با تأمّل در معانی آیات آن توأم باشد ـ ما را به معارف حقیقی و به عالم انسانیّت، آشنا كرده و امراض روحی را شفا میبخشد.
ادعیّهای كه در این ماه خواندن آنها توصیه شده، رشد فكری، علمی، اخلاقی و اجتماعی مسلمانان را قوّت میبخشد، و آنان را به مصالح اجتماع و كوشش در قضای حوایج مردم، علاقهمند میسازد؛ و آتش حرص و آز را فرو مینشاند.(1)
دعای «افتتاح»، معارف اسلام و عقاید حقیقی و حمد و سپاس خدا و كیفیّت صلوات و عرض ادب به محضر پیغمبر اكرم و ائمه طاهرین علیهم السلام را میآموزد.
سحرگاهان، خواندن دعاهای سحر مخصوصاً دعای «ابی حمزه ثمالی» انسان را در عوالمی ملكوتی و روحانی سیر میدهد و او را به افق اعلی صعود میدهد.
آنچه در این دعا درج است از موادّ لازم برای ترقّی روح، و از تمام موادّی كه استفاده از آن برای تغذیه جسم و تربیت بدن احتیاج میباشد، گرانبهاتر است.
این دعا، برای تربیت روح و اصلاح امور اجتماعی و هدایت فكری، اعتقادی و تنظیم امور معیشت، مانند كتاب جامعی است كه حاوی تمام دستورات بهداشتی جسم باشد؛ هر چند این مثال هم در معرّفی این دعا ناقص است.
تمام جملات این دعا، ارزنده و با اهمیّت است و هر بندی از آن ما را به یك یا چند وظیفه از وظایف انسانی، اجتماعی و اخلاقی متوجّه میسازد و از همه بالاتر، روحانیّت و حقیقتی است كه خواننده در این دعا احساس مینماید.
نماز جماعت كه یكی از بزرگترین شعایر اسلام است، و همواره باید مظهر شوكت و اتّحاد و نشانه اتّفاق و عظمت مسلمین باشد، در ماه رمضان رونق بیشتری یافته و مساجد از نمازگزاران - كه كار و شغل خود را رها كرده و در برابر خدا با هم كیشان خود از سیاه و سپید، سر به سجده میگذارند ـ موج میزند.
روح عدالت، مساوات و آزادی اسلامی ظاهر میشود. آقا و نوكر، استاد و شاگرد، فقیر و غنی، همه در كنار هم میایستند و چه بسا كه گاهی سرباز در صف جلو و افسر ارشد در پشت سر او مشغول نماز و نیایش ذات پروردگار است، و از آنها كسی به خدا نزدیكتر است كه تقوا و پرهیزكاریش بیشتر باشد و چنین همه با هم «اللهُ اَكبَر» و «سُبحانَ رَبِّی العَظِیم» و «رَبِّی الاَعلی» و «بِحَولِالله وَ قُوَّتِه اَقُومُ و أقعد» میگویند.
علما و گویندگان و خطبا بر منبرهای وعظ و ارشاد، توفیق هدایت و دعوت به دین و بیان احكام و تهذیب اخلاق را در این ماه بیشتر دارند.
در حقیقت باید گفت: ماه رمضان یك مؤسّسه تربیتی و ارشادی و مدرسهای است كه همه ساله تشكیل میشود و تعالیم آن عمومی و همگانی است. مدرسهای كه هم وظیفه آموزش و پرورش و هم وظیفه مأموران امین انتظامات و هم وظیفه بهداری و هم عمران و آبادی و هم وظیفه سازمانهای خیریّه و تعاون و نیكو كاری و هم راهنماییهای دینی و اجتماعی را انجام میدهد.
به طور قطع اگر بشر بخواهد با تمام وسایل مادی و بودجههای هنگفت و كلان چنین مدرسهای بگشاید كه روحانیّت و حقیقت آن را رهبری نماید، قادر نخواهد بود.
امّا به نیروی نفوذ كلمه یگانه رهبر بزرگ جهان بشریّت حضرت محمّد بن عبدالله پیامبر اسلام صلّیالله علیه وآله وسلّم همه ساله این مدرسه و این دانشگاهی كه بیش از ششصد میلیون دانشجو دارد و شعبههای آن مساجد و خانهها و اطاقها و منازل مسلمین است، افتتاح و معلّمین روحانی از فراز منابر و درون مساجد به درس و راهنمایی و هدایت مردم انجام وظیفه میكنند.
اگر مسلمین به طور صحیح از این فرصت عالی برای تهذیب اخلاق و تحكیم مبانی ایمان و صداقت و صحّت عمل، بهرهبرداری نمایند، به طور قطع به موفقیّتهای درخشانی نایل میگردند.
در این برنامه، هیچ عیب و نقصی نیست و كاملتر از این برنامه‌ی تربیتی پیدا نمیشود؛ ولی متأسّفانه ما در استفاده از آن كوتاهی میكنیم.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. در این جمله كه در دعاها مكرّر میخوانیم: «و رضنی من العیش بما قسمت لی»، خدایا مرا از زندگی به آنچه روزیم کردی راضی بدار؛ تأمّل فرمایید.