مسأله1054. نمازگزار باید در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب، بعد از ركوع، دو سجده كند، و سجده آن است كه پیشانی و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پا را بر زمین بگذارد.
مسأله1055. دو سجده از یك ركعت با هم ركن است، كه اگر كسی در نماز واجب عمداً یا از روی فراموشی هر دو را ترك كند یا دو سجده اضافه نماید، نمازش باطل است.
مسأله1056. اگر عمداً یك سجده كم یا زیاد كند، نمازش باطل میشود، و اگر سهواً یك سجده كم كند، حكم آن بعداً در مسائل 1260 تا1271 گفته خواهد شد.
مسأله1057. اگر پیشانی را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد، سجده نكرده است، اگر چه جاهای دیگر به زمین برسد؛ ولی اگر پیشانی را به زمین بگذارد، و سهواً جاهای دیگر را به زمین نرساند، یا سهواً ذكر نگوید سجده صحیح است.
مسأله1058. احتیاط مستحب آن است كه در سجده، سه مرتبه «سُبْحَانَ اللهِ» یا یك مرتبه «سُبْحَانَ رَبِّیَ الأْعْلی وَ بِحَمْدِهِ» بگوید، هر چند ظاهر این است كه اكتفا به گفتن هر ذكری كه به این مقدار باشد، مثل سه مرتبه «الله اَكْبَر» جایز است، و باید این كلمات
به عربی صحیح گفته شود، و مستحب است «سُبْحَانَ رَبِّیَ الأْعْلی وَ بِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید.
مسأله1059. در سجده باید موقع خواندن ذكر واجب، بدن آرام باشد، و موقع گفتن ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور دادهاند بگوید، آرامبودن بدن لازم است.
مسأله1060. اگر پیش از آن كه پیشانی به زمین برسد یا پیش از آن كه بدن آرام بگیرد، عمداً ذكر سجده را بگوید، باید بعد از رسیدن پیشانی به زمین و آرامگرفتن بدن دوباره ذكر را بگوید، و بنابر احتیاط لازم نماز را پس از اتمام، اعاده نماید، و اگر به همان ذكر اول اكتفا نماید، نماز باطل است؛ و همچنین اگر پیش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.
مسأله1061. اگر پیش از آن كه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد، سهواً ذكر سجده را بگوید، و پیش از آن كه سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه كرده است، باید دوباره در حال آرامبودن، ذكر را بگوید.
مسأله1062. اگر بعد از آن كه سر از سجده برداشت، بفهمد كه پیش از آرامگرفتن بدن ذكر را گفته، یا پیش از آن كه ذكر سجده تمام شود سر برداشته، نمازش صحیح است.
مسأله1063. اگر موقعی كه ذكر سجده را میگوید، غیر از پیشانی یكی دیگر از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد، احتیاط لازم آن است كه بعد از آرامگرفتن همه اعضاء دوباره ذكر واجب را بگوید، و نماز را تمام كند و اعاده نماید، ولی موقعی كه مشغول گفتن ذكر نیست، اگر غیر پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد، اشكال ندارد.
مسأله1064. اگر پیش از تمامشدن ذكر سجده سهواً پیشانی را از زمین بردارد، نمیتواند دوباره به زمین بگذارد، و باید آن را یك سجده حساب كند؛ ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بردارد، باید دو مرتبه به زمین بگذارد، و ذكر را بگوید.
مسأله1065. بعد از تمامشدن ذكر سجده اول، باید بنشیند تا بدن آرام گیرد، و دوباره به سجده رود.
مسأله1066. جای پیشانی نمازگزار باید از جای زانوها و سر انگشتان پای او بلندتر از
چهار انگشت بسته نباشد، بلكه احتیاط واجب آن است كه جای پیشانی او از جای انگشتان و سر زانوهایش از چهار انگشت بسته پستتر نیز نباشد.
مسأله1067. در زمین سراشیب كه سراشیبی آن درست معلوم نیست، اگر جای پیشانی نمازگزار از جای انگشتان پا و سر زانوهای او مختصری بیش از چهار انگشت بسته بلندتر باشد، اشكال ندارد.
مسأله1068. اگر پیشانی را به چیزی بگذارد كه از جای انگشتان پا و سر زانوهای او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندی آن به قدری است كه نمیگویند در حال سجده است، باید سر را بردارد و به چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است، بگذارد و اگر بلندی آن به قدری است كه میگویند در حال سجده است، احتیاط واجب آن است كه پیشانی را از روی آن چیز به روی چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد، و اگر كشیدن پیشانی ممكن نیست، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله1069. باید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده میكند، چیزی نباشد. پس اگر مهر به قدری چرك باشد كه پیشانی به خود مهر نرسد، سجده باطل است؛ ولی اگر مثلاً رنگ مهر تغییر كرده باشد، اشكال ندارد.
مسأله1070. در سجده باید كف هر دو دست را بر زمین بگذارد، ولی در حال ناچاری پشت دست هم مانعی ندارد, و اگر پشت دست ممكن نباشد، باید مچ دست را بگذارد؛ و چنانچه آن را هم نتواند، باید تا آرنج هر جا را كه میتواند بر زمین بگذارد, و اگر آن هم ممكن نیست، گذاشتن بازو كافی است.
مسأله1071. در سجده باید سر دو انگشت بزرگ پا را به زمین بگذارد، و اگر انگشتان دیگر پا یا روی پا را به زمین بگذارد، و سر دو انگشت بزرگ را به زمین نگذارد، یا به واسطه بلندبودن ناخن، سر شست به زمین نرسد، نماز باطل است؛ و كسی كه به واسطه ندانستن مسأله نمازهای خود را این طور خوانده، باید بنابر احتیاط لازم دوباره بخواند.
مسأله1072. كسی كه مقداری از شست پایش بریده، باید بقیه آن را به زمین بگذارد، و اگر چیزی از آن نمانده، یا اگر مانده خیلی كوتاه است، احتیاط لازم آن است كه همان
را به زمین بگذارد و ذكر سجده را بگوید، و باز بقیه انگشتان را به زمین بگذارد و دو مرتبه ذكر را بگوید، و اگر هیچ انگشت ندارد، باید هر مقداری كه از پا باقی مانده به زمین بگذارد.
مسأله1073. اگر به طور غیر معمول سجده كند، مثلاً سینه و شكم را به زمین بچسباند، یا پاها را دراز كند، ولی هفت عضوی كه گفته شد به زمین برسد، اگر طوری است كه عرفاً میگویند: سجده كرده، صحیح است، و الّا باطل است.
مسأله1074. مهر یا چیز دیگری كه بر آن سجده میكند، باید پاك باشد، ولی اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد، یا یك طرف مهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاك آن بگذارد، اشكال ندارد.
مسأله1075. اگر در پیشانی، دمل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن است، باید با جای سالم پیشانی سجده كند، و اگر ممكن نیست، باید زمین را گود كند و دمل را در گودال، و جای سالم را به مقداری كه برای سجده كافی باشد، بر زمین بگذارد.
مسأله1076. اگر دمل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد، باید به یكی از دو طرف پیشانی سجده كند. و اگر ممكن نیست، به چانه و اگر به چانه هم ممكن نیست، باید به هر جایی از صورت كه ممكن است رجاءاً سجده كند، و اگر به هیچ جای از صورت ممكن نیست با جلوی سر سجده نماید رجاءاً، و در این دو صورت با اشاره نیز رجاءاً سجده نماید.
مسأله1077. كسی كه نمیتواند پیشانی را به زمین برساند، باید به قدری كه میتواند خم شود، و مهر یا چیز دیگری را كه سجده بر آن صحیح است، روی چیز بلندی گذاشته، و طوری پیشانی را بر آن بگذارد كه بگویند: سجده كرده است، ولی باید كف دستها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمین بگذارد.
مسأله1078. كسی كه هیچ نمیتواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره كند، و اگر نتواند، باید با چشمها اشاره نماید، و در هر دو صورت، احتیاط واجب آن است كه اگر میتواند مهر را بلند كند، و پیشانی را بر آن بگذارد، و اگر ممكن نیست مهر را به پیشانی بگذارد، و اگر با سر یا چشمها هم نمیتواند اشاره كند، باید در قلب نیت سجده كند، و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن هم برای سجده اشاره نماید.
مسأله1079. كسی كه نمیتواند بنشیند، باید ایستاده نیت سجده كند، و چنانچه میتواند، برای سجده با سر اشاره كند، و اگر نمیتواند با چشمها اشاره نماید، و اگر این را هم نمیتواند، در قلب نیت سجده كند، و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن هم برای سجده اشاره نماید.
مسأله1080. اگر پیشانی بیاختیار به جای سجده بخورد و بلند شود، سجده به عمل نیامده است، و باید سجده را به طور صحیح به جا آورد و بعد از تمامشدن، احتیاط مستحب آن است كه دو مرتبه نماز را بخواند.
مسأله1081. جایی كه انسان باید تقیه كند، اگر بتواند بر حصیر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح میباشد، طوری سجده كند كه به زحمت نیفتد، نباید بر فرش و مانند آن سجده نماید، و اگر نمیتواند، احتیاط آن است كه در صورت امكان، برای نماز به جای دیگر برود، و الّا در همان جا نماز بخواند، هر چند ظاهر این است كه در مورد تقیه به جهت تحبیب و تألیف قلوب لازم نیست كه برای نماز به جای دیگر برود.
مسأله1082. اگر روی تشك پر یا چیز دیگری كه بدن روی آن آرام نمیگیرد سجده كند، باطل است، ولی چنانچه بعد از سر گذاشتن و مقداری پایینرفتن، بدن آرام بگیرد، اشكال ندارد.
مسأله1083. اگر انسان ناچار شود كه در زمین گل نماز بخواند، چنانچه آلودهشدن بدن و لباس برای او مشقت ندارد، بنابر احتیاط لازم سجده و تشهد را به طور معمول به جا آورد، و اگر مشقت دارد، میتواند در حالی كه ایستاده، برای سجده با سر اشاره كند و تشهد را ایستاده بخواند، و اگر در عین مشقت، سجده و تشهد را به طور معمول به جا آورد، نمازش صحیح است.
مسأله1084. در ركعت اول و ركعت سوم كه تشهد ندارد، مثل ركعت سوم نماز ظهر و عصر و عشا بنابر احتیاط واجب، باید بعد از سجده دوم قدری بیحركت بنشیند، و بعد برخیزد، و این عمل را جلسه استراحت میگویند.