مسأله 2063. معاملات حرام و باطل بر شش قسم است:
اول ـ خريد و فروش عين نجس، مثل مشروبات مسكر و خوك و مردار و بول و غايط، ولي در غير مشروبات مسكر و خوك و مردار، اگر قابل استفاده حلال از آن‌ها باشد، خريد و فروش آن جايز است، اگر چه احتياط در ترك آن است.
دوم ـ خريد و فروش مال غصبي، كه اگر مالكش امضا نكند باطل است، و تصرف در آن حرام ميباشد.
سوم ـ خريد و فروش چيزي كه مال نيست، مثل حيوانات درنده.
چهارم ـ معامله چيزي كه منافع معمولي آن فقط كار حرام باشد، مانند آلات قمار مثل نرد و شطرنج يا آلات لهو.
پنجم ـ معاملهاي كه در آن ربا باشد.
ششم ـ فروش جنسي كه با چيز ديگر مخلوط است، در صورتي كه آن چيز معلوم نباشد فروشنده هم به خريدار نگويد، مثل فروختن روغني كه آن را با پيه مخلوط كرده است و اين عمل را غش ميگويند، و مشتري هر وقت فهميد ميتواند معامله را فسخ كند، و در بعض صور آن اصل معامله باطل است، مثل اين‌كه چيزي را بر خلاف جنسش ارائه دهد، مثلاً مس را به طلا روكش كند و به اسم طلا بفروشد.
پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: از ما نيست كسي كه در معامله با مسلمانان غش كند يا به آنان ضرر بزند يا تقلب و حيله نمايد و هر كس با برادر مسلمان خود غش كند، خداوند بركت روزي او را ميبرد و راه معاش او را ميبندد و او را به خودش واگذار ميكند.
مسأله 2064. فروختن چيز پاكي كه نجس شده و آب‌كشيدن آن ممكن است اشكال ندارد، ولي اگر مشتري آن چيز را براي كاري بخواهد كه شرط آن پاك‌بودن است مثلاً از قسم خوراكي باشد كه ميخواهد آن را بخورد بايد فروشنده، نجس‌بودن آن را بگويد، ولي اگر از قسم خوراكي نباشد و مثل لباس باشد، اگر چه مشتري در آن نماز بخواند چون در نماز طهارت ظاهر بدن و لباس كافي است، لازم نيست نجس‌بودن آن را بگويد.
مسأله 2065. اگر چيز پاكي، مانند روغن و نفت كه آب‌كشيدن آن ممكن نيست نجس شود، چنان‌چه از آن براي کارهايي که شرطش پاک‌بودن است هم استفاده مي‌شود بايد به خريدار بگويد و اگر غير از خوردن مورد استفاده ديگر نيست، فروش آن حرام است، و اگر براي كاري بخواهند كه شرط آن پاك‌بودن نيست، مثلاً بخواهند نفت نجس را بسوزانند، فروش آن اشكال ندارد.
مسأله 2066. خريد و فروش دواهايي كه متنجس است و از اعيان نجسه مثل شراب و مردار نيست براي فايدهاي كه حرام نباشد جايز است، و اگر از مثل مردار و شراب باشد، در صورتي كه در دوا مستهلك نباشد، خريد و فروش آن حرام است، ولي اگر پول را در مقابل ظرف آن يا در مقابل زحمت دوا فروش بدهند اشكال ندارد.
مسأله 2067. خريد و فروش روغن و دواهاي روان و عطرهايي كه از ممالك غير اسلامي ميآورند، اگر نجس‌بودن آن‌ها معلوم نباشد اشكال ندارد، ولي روغني را كه از حيوان بعد از جان‌دادن آن ميگيرند، چنان‌چه در شهر كفار از دست كافر بگيرند و از حيواني باشد كه اگر رگ آن را ببرند خون از آن جستن ميكند، نجس است و معامله آن باطل ميباشد.
مسأله 2068. اگر روباه را به غير دستوري كه در شرع معين شده كشته باشند، يا خودش مرده باشد، خريد و فروش پوست آن حرام، و معامله آن باطل است.
مسأله 2069. خريد و فروش گوشت و پيه و چرمي كه از ممالك غير اسلامي
ميآورند باطل است، و اگر از دست كافر در بازار اسلامي گرفته شود، بنابر احتياط لازم معامله آن باطل است، ولي اگر انسان بداند كه آن‌ها از حيواني است كه به دستور شرع كشته شده، خريد و فروش آن‌ها اشكال ندارد.
مسأله 2070. خريد و فروش گوشت و پيه و چرمي كه از دست مسلمان در بازار اسلام گرفته شود اشكال ندارد، ولي اگر انسان بداند كه آن مسلمان آن را از دست كافر گرفته و تحقيق نكرده كه از حيواني است كه به دستور شرع كشته شده يا نه، معامله آن باطل است، و اگر از دست مسلمان در بازار كفار گرفته شود، بنابر احتياط لازم معامله آن باطل است، مگر آن كه مسلمان با آن معامله پاك‌بودن كند و احتمال داده شود كه پاك‌بودن آن را به دست آورده است.
مسأله 2071. خريد و فروش مسكرات حرام، و معامله آن‌ها باطل است.
مسأله 2072. فروختن مال غصبي اگر مالك آن، معامله را رد كرد باطل است، و فروشنده بايد پولي را كه از خريدار گرفته به او برگرداند.
مسأله 2073. اگر خريدار قصدش اين باشد كه پول جنس را ندهد به نحوي كه قصد معامله نداشته باشد معامله اشكال دارد، و اگر جداً قصد معامله داشته باشد، اشكال ندارد.
مسأله 2074. اگر خريدار معامله را به ذمه انجام دهد و بخواهد پول جنس را بعداً از حرام بدهد، معامله صحيح است، ولي بايد مقداري را كه بدهكار است از مال حلال بدهد، و اگر از حرام بدهد دينش ادا نميشود.
مسأله 2075. خريد و فروش و ساختن آلات قمار و آلات لهو و لعب، مثل تار و ساز و سنتور و غير اين‌ها، حتي سازهاي كوچك حرام است، بلكه شكستن آن‌ها و تغيير هيئت آن‌ها واجب است.
مسأله 2076. اگر چيزي را كه مي‌شود استفاده حلال از آن ببرند به قصد اين بفروشد كه آن را در حرام مصرف كنند، مثلاً انگور را به اين قصد بفروشد كه از آن شراب درست كنند، معامله آن حرام و باطل است.
مسأله 2077. ساختن مجسمه حرام است، و احتياط واجب، ترك خريد و فروش آن است.
مسأله 2078. خريدن چيزي كه از قمار يا دزدي يا از معامله باطل تهيه شده، باطل و تصرف در آن معصيت و حرام است، و اگر كسي آن را بخرد، بايد به صاحب اصلي‌اش برگرداند.
مسأله 2079. اگر روغني را كه با پيه مخلوط است بفروشد، چنان‌چه آن را معين كند مثلاً بگويد: اين يك من روغن را ميفروشم، معامله به مقدار پيهي كه در آن است باطل مي‌شود، و پولي كه فروشنده براي پيه آن گرفته مال مشتري، و پيه مال فروشنده است، و مشتري ميتواند معامله روغن خالصي را هم كه در آن است به هم بزند، ولي اگر آن را معين نكند بلكه يك من روغن بفروشد، بعد روغني كه پيه دارد بدهد، مشتري ميتواند آن روغن را پس بدهد، و روغن خالص مطالبه نمايد.
مسأله 2080. اگر مقداري از جنسي را كه با وزن يا پيمانه ميفروشند، به زيادتر از همان جنس بفروشد، مثلاً يك من گندم را به يك من و نيم گندم بفروشد، ربا و حرام است، بلكه اگر يك نوع از آن جنس، سالم و ديگري معيوب، يا جنس يكي خوب و جنس ديگري بد باشد، يا با يكديگر تفاوت قيمت داشته باشند، چنان‌چه بيشتر از مقداري كه ميدهد بگيرد، باز هم ربا و حرام است. پس اگر مس درست را بدهد و بيشتر از آن مس شكسته بگيرد، يا برنج صدري را بدهد و بيشتر از آن برنج گرده بگيرد يا طلاي ساخته را بدهد و بيشتر از آن طلاي نساخته بگيرد، ربا و حرام ميباشد.
مسأله 2081. اگر چيزي را كه اضافه ميگيرد غير از جنسي باشد كه ميفروشد، مثلاً يك من گندم به يك من گندم و يك قران پول بفروشد، باز هم ربا و حرام است، بلكه اگر چيزي زيادتر نگيرد ولي شرط كند كه خريدار عملي براي او انجام دهد، باز هم ربا و حرام ميباشد.
مسأله 2082. اگر كسي كه مقدار كمتر را ميدهد چيزي علاوه كند، مثلاً يك من گندم و يك دستمال را به يك من و نيم گندم بفروشد، اشكال ندارد، و هم‌چنين است اگر از هر دو طرف چيزي زياد كنند مثلاً يك من گندم و يك دستمال را به يك من و نيم گندم و يك دستمال بفروشد.
مسأله 2083. اگر چيزي را كه در مثل پارچه با متر و ذرع ميفروشند، يا چيزي را كه مثل گردو و تخم‌مرغ با شماره معامله ميكنند، بفروشد و زيادتر بگيرد مثلاً ده تا تخم‌مرغ بدهد و يازده تا بگيرد اشكال ندارد.
مسأله 2084. جنسي را كه بعضي از شهرها با وزن، يا پيمانه ميفروشند و در بعضي از شهرها با شماره معامله ميكنند، در شهري كه با وزن، يا پيمانه ميفروشند جايز نيست به زيادتر از آن بفروشد، و در شهري كه با شماره ميفروشند جايز است به زيادتر از آن بفروشند.
مسأله 2085. اگر چيزي را كه ميفروشد و عوضي را كه ميگيرد از يك جنس نباشد، زيادي‌گرفتن اشكال ندارد. پس اگر يك من برنج بفروشد و دو من گندم بگيرد معامله صحيح است.
مسأله 2086. اگر جنسي را كه ميفروشد، و عوضي را كه ميگيرد، از يك چيز عمل آمده باشد، بايد در معامله زيادي نگيرد. پس اگر يك من روغن بفروشد و در عوض آن يك من و نيم پنير بگيرد، ربا و حرام است، و احتياط واجب آن است كه اگر ميوه رسيده را با ميوه نارس معامله كند، زيادي نگيرد.
مسأله 2087. جو و گندم در ربا يك جنس حساب مي‌شود. پس اگر يك من گندم بدهد و يك من و پنج سير جو بگيرد، ربا و حرام است و نيز اگر مثلاً ده من جو بخرد كه سر خرمن ده من گندم بدهد، چون جو را نقد گرفته و بعد از مدتي گندم را ميدهد، مثل آن است كه زيادي گرفته و حرام ميباشد.
مسأله 2088. اگر مسلمان از كافري كه در پناه اسلام نيست، ربا بگيرد اشكال ندارد، و نيز پدر و فرزند و زن و شوهر ميتوانند از يكديگر ربا بگيرند.