مسأله 2063. معاملات حرام و باطل بر شش قسم است:
اول ـ خرید و فروش عین نجس، مثل مشروبات مسكر و خوك و مردار و بول و غایط، ولی در غیر مشروبات مسكر و خوك و مردار، اگر قابل استفاده حلال از آن‌ها باشد، خرید و فروش آن جایز است، اگر چه احتیاط در ترك آن است.
دوم ـ خرید و فروش مال غصبی، كه اگر مالكش امضا نكند باطل است، و تصرف در آن حرام میباشد.
سوم ـ خرید و فروش چیزی كه مال نیست، مثل حیوانات درنده.
چهارم ـ معامله چیزی كه منافع معمولی آن فقط كار حرام باشد، مانند آلات قمار مثل نرد و شطرنج یا آلات لهو.
پنجم ـ معاملهای كه در آن ربا باشد.
ششم ـ فروش جنسی كه با چیز دیگر مخلوط است، در صورتی كه آن چیز معلوم نباشد فروشنده هم به خریدار نگوید، مثل فروختن روغنی كه آن را با پیه مخلوط كرده است و این عمل را غش میگویند، و مشتری هر وقت فهمید میتواند معامله را فسخ كند، و در بعض صور آن اصل معامله باطل است، مثل این‌كه چیزی را بر خلاف جنسش ارائه دهد، مثلاً مس را به طلا روكش كند و به اسم طلا بفروشد.
پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: از ما نیست كسی كه در معامله با مسلمانان غش كند یا به آنان ضرر بزند یا تقلب و حیله نماید و هر كس با برادر مسلمان خود غش كند، خداوند بركت روزی او را میبرد و راه معاش او را میبندد و او را به خودش واگذار میكند.
مسأله 2064. فروختن چیز پاكی كه نجس شده و آب‌كشیدن آن ممكن است اشكال ندارد، ولی اگر مشتری آن چیز را برای كاری بخواهد كه شرط آن پاك‌بودن است مثلاً از قسم خوراكی باشد كه میخواهد آن را بخورد باید فروشنده، نجس‌بودن آن را بگوید، ولی اگر از قسم خوراكی نباشد و مثل لباس باشد، اگر چه مشتری در آن نماز بخواند چون در نماز طهارت ظاهر بدن و لباس كافی است، لازم نیست نجس‌بودن آن را بگوید.
مسأله 2065. اگر چیز پاكی، مانند روغن و نفت كه آب‌كشیدن آن ممكن نیست نجس شود، چنان‌چه از آن برای کارهایی که شرطش پاک‌بودن است هم استفاده می‌شود باید به خریدار بگوید و اگر غیر از خوردن مورد استفاده دیگر نیست، فروش آن حرام است، و اگر برای كاری بخواهند كه شرط آن پاك‌بودن نیست، مثلاً بخواهند نفت نجس را بسوزانند، فروش آن اشكال ندارد.
مسأله 2066. خرید و فروش دواهایی كه متنجس است و از اعیان نجسه مثل شراب و مردار نیست برای فایدهای كه حرام نباشد جایز است، و اگر از مثل مردار و شراب باشد، در صورتی كه در دوا مستهلك نباشد، خرید و فروش آن حرام است، ولی اگر پول را در مقابل ظرف آن یا در مقابل زحمت دوا فروش بدهند اشكال ندارد.
مسأله 2067. خرید و فروش روغن و دواهای روان و عطرهایی كه از ممالك غیر اسلامی میآورند، اگر نجس‌بودن آن‌ها معلوم نباشد اشكال ندارد، ولی روغنی را كه از حیوان بعد از جان‌دادن آن میگیرند، چنان‌چه در شهر كفار از دست كافر بگیرند و از حیوانی باشد كه اگر رگ آن را ببرند خون از آن جستن میكند، نجس است و معامله آن باطل میباشد.
مسأله 2068. اگر روباه را به غیر دستوری كه در شرع معین شده كشته باشند، یا خودش مرده باشد، خرید و فروش پوست آن حرام، و معامله آن باطل است.
مسأله 2069. خرید و فروش گوشت و پیه و چرمی كه از ممالك غیر اسلامی
میآورند باطل است، و اگر از دست كافر در بازار اسلامی گرفته شود، بنابر احتیاط لازم معامله آن باطل است، ولی اگر انسان بداند كه آن‌ها از حیوانی است كه به دستور شرع كشته شده، خرید و فروش آن‌ها اشكال ندارد.
مسأله 2070. خرید و فروش گوشت و پیه و چرمی كه از دست مسلمان در بازار اسلام گرفته شود اشكال ندارد، ولی اگر انسان بداند كه آن مسلمان آن را از دست كافر گرفته و تحقیق نكرده كه از حیوانی است كه به دستور شرع كشته شده یا نه، معامله آن باطل است، و اگر از دست مسلمان در بازار كفار گرفته شود، بنابر احتیاط لازم معامله آن باطل است، مگر آن كه مسلمان با آن معامله پاك‌بودن كند و احتمال داده شود كه پاك‌بودن آن را به دست آورده است.
مسأله 2071. خرید و فروش مسكرات حرام، و معامله آن‌ها باطل است.
مسأله 2072. فروختن مال غصبی اگر مالك آن، معامله را رد كرد باطل است، و فروشنده باید پولی را كه از خریدار گرفته به او برگرداند.
مسأله 2073. اگر خریدار قصدش این باشد كه پول جنس را ندهد به نحوی كه قصد معامله نداشته باشد معامله اشكال دارد، و اگر جداً قصد معامله داشته باشد، اشكال ندارد.
مسأله 2074. اگر خریدار معامله را به ذمه انجام دهد و بخواهد پول جنس را بعداً از حرام بدهد، معامله صحیح است، ولی باید مقداری را كه بدهكار است از مال حلال بدهد، و اگر از حرام بدهد دینش ادا نمیشود.
مسأله 2075. خرید و فروش و ساختن آلات قمار و آلات لهو و لعب، مثل تار و ساز و سنتور و غیر این‌ها، حتی سازهای كوچك حرام است، بلكه شكستن آن‌ها و تغییر هیئت آن‌ها واجب است.
مسأله 2076. اگر چیزی را كه می‌شود استفاده حلال از آن ببرند به قصد این بفروشد كه آن را در حرام مصرف كنند، مثلاً انگور را به این قصد بفروشد كه از آن شراب درست كنند، معامله آن حرام و باطل است.
مسأله 2077. ساختن مجسمه حرام است، و احتیاط واجب، ترك خرید و فروش آن است.
مسأله 2078. خریدن چیزی كه از قمار یا دزدی یا از معامله باطل تهیه شده، باطل و تصرف در آن معصیت و حرام است، و اگر كسی آن را بخرد، باید به صاحب اصلی‌اش برگرداند.
مسأله 2079. اگر روغنی را كه با پیه مخلوط است بفروشد، چنان‌چه آن را معین كند مثلاً بگوید: این یك من روغن را میفروشم، معامله به مقدار پیهی كه در آن است باطل می‌شود، و پولی كه فروشنده برای پیه آن گرفته مال مشتری، و پیه مال فروشنده است، و مشتری میتواند معامله روغن خالصی را هم كه در آن است به هم بزند، ولی اگر آن را معین نكند بلكه یك من روغن بفروشد، بعد روغنی كه پیه دارد بدهد، مشتری میتواند آن روغن را پس بدهد، و روغن خالص مطالبه نماید.
مسأله 2080. اگر مقداری از جنسی را كه با وزن یا پیمانه میفروشند، به زیادتر از همان جنس بفروشد، مثلاً یك من گندم را به یك من و نیم گندم بفروشد، ربا و حرام است، بلكه اگر یك نوع از آن جنس، سالم و دیگری معیوب، یا جنس یكی خوب و جنس دیگری بد باشد، یا با یكدیگر تفاوت قیمت داشته باشند، چنان‌چه بیشتر از مقداری كه میدهد بگیرد، باز هم ربا و حرام است. پس اگر مس درست را بدهد و بیشتر از آن مس شكسته بگیرد، یا برنج صدری را بدهد و بیشتر از آن برنج گرده بگیرد یا طلای ساخته را بدهد و بیشتر از آن طلای نساخته بگیرد، ربا و حرام میباشد.
مسأله 2081. اگر چیزی را كه اضافه میگیرد غیر از جنسی باشد كه میفروشد، مثلاً یك من گندم به یك من گندم و یك قران پول بفروشد، باز هم ربا و حرام است، بلكه اگر چیزی زیادتر نگیرد ولی شرط كند كه خریدار عملی برای او انجام دهد، باز هم ربا و حرام میباشد.
مسأله 2082. اگر كسی كه مقدار كمتر را میدهد چیزی علاوه كند، مثلاً یك من گندم و یك دستمال را به یك من و نیم گندم بفروشد، اشكال ندارد، و هم‌چنین است اگر از هر دو طرف چیزی زیاد كنند مثلاً یك من گندم و یك دستمال را به یك من و نیم گندم و یك دستمال بفروشد.
مسأله 2083. اگر چیزی را كه در مثل پارچه با متر و ذرع میفروشند، یا چیزی را كه مثل گردو و تخم‌مرغ با شماره معامله میكنند، بفروشد و زیادتر بگیرد مثلاً ده تا تخم‌مرغ بدهد و یازده تا بگیرد اشكال ندارد.
مسأله 2084. جنسی را كه بعضی از شهرها با وزن، یا پیمانه میفروشند و در بعضی از شهرها با شماره معامله میكنند، در شهری كه با وزن، یا پیمانه میفروشند جایز نیست به زیادتر از آن بفروشد، و در شهری كه با شماره میفروشند جایز است به زیادتر از آن بفروشند.
مسأله 2085. اگر چیزی را كه میفروشد و عوضی را كه میگیرد از یك جنس نباشد، زیادی‌گرفتن اشكال ندارد. پس اگر یك من برنج بفروشد و دو من گندم بگیرد معامله صحیح است.
مسأله 2086. اگر جنسی را كه میفروشد، و عوضی را كه میگیرد، از یك چیز عمل آمده باشد، باید در معامله زیادی نگیرد. پس اگر یك من روغن بفروشد و در عوض آن یك من و نیم پنیر بگیرد، ربا و حرام است، و احتیاط واجب آن است كه اگر میوه رسیده را با میوه نارس معامله كند، زیادی نگیرد.
مسأله 2087. جو و گندم در ربا یك جنس حساب می‌شود. پس اگر یك من گندم بدهد و یك من و پنج سیر جو بگیرد، ربا و حرام است و نیز اگر مثلاً ده من جو بخرد كه سر خرمن ده من گندم بدهد، چون جو را نقد گرفته و بعد از مدتی گندم را میدهد، مثل آن است كه زیادی گرفته و حرام میباشد.
مسأله 2088. اگر مسلمان از كافری كه در پناه اسلام نیست، ربا بگیرد اشكال ندارد، و نیز پدر و فرزند و زن و شوهر میتوانند از یكدیگر ربا بگیرند.