س473. در مورد ضرب و جرح غیرعمدی که محکومعلیه به دیه پس از ثبوت اعسار فوت مینماید و امکان پرداخت دیه از ترکه یا توسط اقارب وجود نداشته باشد:
با توجه به روایات أبیعبیده (کلینی، الکافی، ج7، ص302) و با عنایت به روایت أبیبصیر (حر عاملی، وسائل الشیعة، ج18، أبواب کیفیة الحکم، باب2، ح3) در خصوص اجرای قسامه در دماء و تعلیل آن به «لا یبطل دم إمرئ مسلم» و جریان قسامه در اطراف و نیز با توجه به اینکه در کلام برخی از فقها (طوسی، النهایة، ص333؛ حلی، إیضاح الفوائد ج2ص172؛ج4، ص688؛ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ج15، ص126؛ اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ج13، ص467؛ ج 14، ص304؛ نجفی، جواهر الکلام، ج43، ص413، 415؛ خوئی، مبانی تکملة المنهاج، ج2، ص18 ـ 19) قاعده «لا یبطل دم إمرئ مسلم» در مورد جراحات نیز مورد استثناء قرار گرفته است؛ بفرمایید:
1. آیا دیه از بیتالمال قابل پرداخت است؟
ج. در فرض سؤال، با فرض عدم تمکن اقارب و جانی از بیتالمال پرداخت میشود. والله العالم
2. آیا در ضرب و جرح عمدی در فرض مذکور حکم همان است؟
ج. در موضحه و بالاتر هم بعید نیست که در صورت عدم تمکن جانی و اقارب، دیه بر بیتالمال باشد. والله العالم
س474. اگر شخص نابالغ یا مجنونی، پس از بلوغ یا افاقه اقرار نماید که در زمان جنون یا صغر مرتکب قتل شده است، آیا دیه را باید خودش بپردازد یا عاقله او؟
ج. اولاً: اگر قتل با اقرار ثابت شود، دیه به عهده خود مقرّ است هرچند خطایی باشد و به عاقله مربوط نیست. ثانیاً: اقرار در صورتی نافذ است که مضر به دیگری نباشد و در فرض سؤال چنانچه دیه به عهده عاقله هم بوده (که نیست)، چون این اقرار به ضرر عاقله است نسبت به عاقله نفوذ ندارد و یا حکم اقرار نسبت به خود مقر؛ پس اگر اقرار به قتل خطایی بوده که حکمش بیان شد و اگر عمدی هم بوده، چون در زمان صغر بوده، حکم خطا دارد که قهراً به عهده خودش است و نسبت به مجنون که افاقه یافته و اقرار به قتل در زمان جنون نموده نیز بعید نیست که حکم همان اقرار به قتل خطایی را داشته باشد. والله العالم
س475. مسئول پرداخت دیه در جنایات خطای محض که به بینه به اثبات رسیده است در موارد ذیل به عهده چه کسی است:
1. شخص زنازاده؟
ج. اگر زنازاده مقتول است و ضامن جریره ندارد، عاقله او امام(ع) است. والله العالم
2. شخصی که از وطی به شبهه متولد شده است؟
ج. متولد از وطی به شبهه ملحق به صاحبان نطفه است و حکم ولد حلالزاده را دارد. والله العالم
س476. نظریه مشهور بین فقها در قتل خطای محض که با بینه ثابت میشود آن است که دیه مقتول بر عهده آن دسته از خویشاوندان قاتل که عاقله نامیده میشوند میباشد و آنها میبایست دیه را پرداخت نمایند و لازم نیست خود قاتل چیزی بپردازد و همچنین است در جنایات مربوطه به صغار یا مجانین که دیه
مقتول بر عهده عاقله صغیر یا مجنون است. این حکم فقهی که در تدوین قانون مجازات نیز مبنا قرار گرفته، سؤالاتی را برانگیخته است از حضرتعالی استدعا دارد نظریه فقهی خود را جهت استفاده و جامعه فضلا و حقوقدانان، طلاب و دانشجویان مرقوم دارید:
1. آیا این نظریه که حکم مزبور منحصر به جوامعی است که ساختار اجتماعی آنها در قالب یک نظام قبیلهای باشد درست است یا به نظر حضرتعالی ارتباطی به نوع زندگی اجتماعی نداشته، شامل همه جوامع در همه زمانها و مکانها است؟
ج. احکام شرعیه بهطورکلی شامل همه جوامع و اماکن و همه ازمنه و اعصار است و فتح باب مثل این احتمال در مثل این حکم که اختصاص به زمانی دون زمان یا قبیله و مردم خاصی داشته باشد که قابل تسریه به بسیاری از احکام است با خاتمیت اسلام و جاودانی بودن دین حنیف منافات دارد (وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ) و«حلال محمد حلال إلی یوم القیامة و حرامه حرام إلی یوم القیامة». والله العالم
2. در صورت پذیرش نظریه مشهور، آیا عاقله تکلیفاً مسئول پرداخت دیه است و ضمان بر عهده خود قاتل میباشد یا این حکم در موارد مزبور تکلیفاً و وضعاً بر عهده عاقله ثابت است و قاتل هیچ نوع مسئولیتی ندارد؟
ج. حکم نسبت به عاقله، وضعی است که حکم تکلیفی ادای دیه از آن منتزع است. والله العالم
س477. فردی اسلحهای را میخواست به فرد دیگری بفروشد. در حین معامله چند نفری نیز حضور داشتند. ناگهان بچهای چهارساله از راه میرسد
دست روی ماشه اسلحه میگذارد و تیر به شخص خریدار اصابت میکند و شخص مصدوم فوت مینماید. حال سؤال این است که شخص فروشنده از نظر دیه ضامن است یا صغیر چهارساله (عاقله صغیر)؟ در هر صورت هر کدام ضامن باشند، نوع قتل اعم از شبه عمد یا خطای محض مشخص شود.
ج. بچه چهارساله، قاتل محسوب است و حکم قتل خطای محض را دارد و دیه بر عاقله بچه است. والله العالم
س478. اگر قتلی واقع شود، در مورد ذیل روشن بفرمایید دیه به عهده چه کسی است؟ آیا بیتالمال مسئول است؟
1. قاتل مشخص است ولی به هیچ وجه تمکن مالی ندارد و قتل نیز غیر عمد است.
ج. بعید نیست که الأقرب فالأقرب به جانی دیه را بپردازد. والله العالم
س479. در مواردی که عاقله مسئول پرداخت دیه میگردند، آیا پرداخت ارش نیز بر عهده آنها است؟
ج. بلی، بر عهده آنها است. والله العالم
س480. در مواردی که کودک یا مجنون مرتکب قتل در ماههای حرام میشود، آیا عاقله باید دیه مغلّظه یا اصل دیه را باید بپردازند؟
ج. در قتل خطایی بهتر این است که طرفین با یکدیگر مصالحه نمایند و حکم به وجوب تغلیظ مشکل است. والله العالم
س481. در مورد جنایت صغیر که در زمان دادرسی و صدور رأی بالغ و رشید شده است، دیه متعلقه همچنان به عهده عاقله است یا خود جانی؟
ج. در فرض مسأله، دیه بر عاقله است. والله العالم
س482. مخدّرهای که دارای یک فرزند 28 ماهه پسر و همسر و پدر و مادر میباشد توسط برادر بزرگتر خود بهعلت غیرمشخصی ـ احتمال نارسایی قوه عاقله هم داده میشود ـ آن مخدره و فرزند 28 ماههاش ابتداءً مورد ضرب چاقو و سر بریدن ناموفق؛ سپس به وسیله پاشیدن بنزین به لباسهای آن مادر و فرزند و آتش زدن آنها از محل وقوع این جنایت که خانه آن شوهر و مادر و فرزند بوده فرار نموده و تاکنون هم دیده نشده است. مادر پس از 15 روز دیگر در بیمارستان فوت نموده، لکن فرزندش با معالجات بحمدالله زنده مانده با آثار التیامیافته سربریدگی و سوختگی 35%؛ و آن برادر قاتل خواهر از خود مالی هم مشخصاً ندارد و فعلاً هم با احتمال ضعف جنون، مخفی میباشد. پدر و برادر کوچکتر از خود و دو عمو و یک پسرعمو دارد. تکلیف شرعی نسبت به دیه یا قصاص قاتل این خواهر و جنایات وارده به فرزندش را بیان فرمایید؟
ج. از خصوص مورد اطلاع نداریم. بهطورکلی، چنانچه قاتل حینالقتل مجنون بوده است، دیه قتل بر عهده عاقله او است و در نزاع موضوعی، مرافعه شرعیه لازم است. والله العالم
س483. فرزند سهساله اینجانب در یک جلسه میهمانی در موقع صرف میوه که با بچههای دیگر مشغول بازی بودند؛ ناگهان چاقوی میوهخوری پرتاب میکند و به چشم پسربچه دیگری برخورد کرده و بهطورکلی یک چشم کودک مضروب از کار افتاده و بهکلی دید ندارد و در اثر بازی این حادثه رخ داده است و بزرگترها هیچگونه مداخلهای نداشتهاند. لذا از حضور مبارک آن مقام عالم بزرگوار استدعا دارد طبق موازین شرعی مرقوم فرمایید که مورد لزوم اینجانب میباشد؟
ج. ظاهراً در مورد سؤال، دیه بر عاقله است. والله العالم
س484. در هنگام اعزام نیرو به جبهه در مقابل کفر و ارتش سرخ شوروی حملونقل تجهیزات جنگی، فردی از مجاهدین توسط همرزمش سهواً به شهادت میرسد. آیا دیه دارد؟ در صورت ثبوت دیه، آیا بر خاطی است یا از بیتالمال مسلمین؟
ج. در مورد سؤال، اگر قتل خطا بوده، دیه آن بر عهده عاقله قاتل است. والله العالم
س485. با توجه به اینکه عاقله از خویشان ذکور پدری یا پدر و مادری میباشند، آیا پسر دختر (ابنالبنت) از طبقه اول و پسر خواهر (ابنالاخت) از طبقه دوم و پسرعمّه از طبقه سوّم حسب مورد، جزء عاقله محسوب میشوند یا خیر؟
ج. پسر دختر و پسر خواهر و پسرعمه، عاقله محسوب نمیشوند. والله العالم
س486. شخصی را به اتهام شرکت در نزاع دستهجمعی دستگیر و به همراه چند سرباز محافظ در عقب وانتبار بدون حفاظ سوار میکنند اما متهم در حین حرکت از ماشین پریده و فوت میکند. با توجه به اینکه سوار کردن شخص در قسمت پشت وانتبار ممنوع و غیرقانونی است و بر فرض سهلانگاری مأموران و مسئول مربوطه بفرمایید:
1. کشته شدن متهم که با اختیار از ماشین پریده است، منتسب به چه شخصی است؟
2. در صورت وقوع قتل، نوع قتل چیست؟
3. در فرض وقوع قتل و انتساب آن به مأمور، مسئول پرداخت دیه کیست؟
4. در موارد فوق، اگر شخص بهصورت غیرقانونی دستگیر شده باشد، تکلیف چیست؟
ج1و2و3و4. اگر به اختیار خود از ماشین پریده، کسی مسئول فوت او نیست هرچند سوار کردن پشت وانتبار ممنوع باشد. بنابراین بقیه سؤالات احتیاج به جواب ندارد. والله العالم
س487. گفتهاند که دیه عمد و شبه عمد بر جانی است لیکن اگر فرار کند از مال او گرفته میشود و اگر مال نداشته باشد از بستگان نزدیک او با رعایت الأقرب فالأقرب گرفته میشود و اگر بستگانی نداشت یا تمکن نداشتند دیه از بیتالمال داده میشود. سؤال این است اگر در قتل شبه عمد جانی حضور داشته باشد منتهی مالی نداشته باشد که دیه را از مال او بر داریم، میتوانیم دیه را با رعایت مراتب ارث از خویشان قاتل بگیریم؟
ج. در مورد سؤال، اگر امیدی به تمکن مالی از تحصیل دیه و ادای آن نباشد، دیه از خویشاوند او با رعایت الأقرب فالأقرب گرفته میشود. والله العالم
س488. در جراحتهای خطایی که مسئول پرداخت دیه عاقله است، آیا در اثبات اصل موضوع میتوان عاقله و یا ولی را سوگند داد یا خیر؟
ج. عبارت سؤال خالی از اجمال نیست؛ اگر اصل قتل با بینه شرعی ثابت شده باشد و قاتل مدعی خطا باشد و عاقله، خطایی بودن قتل را انکار کند، در این صورت قول، قول عاقله است با یمین و اگر خطایی بودن قتل با بینه ثابت نشود، دیه بر عهده خود جانی است و همینطور در جراحات؛ و اگر منظور این است که خطایی بودن قتل مسلم است ولی عاقله منکر این است که قاتل شخص متهم باشد تا او موظف به پرداخت دیه باشد، در این صورت اگر قاتل بودن این متهم با بینه ثابت شده باشد، قسم دادن عاقله بیمورد است و اگر ثابت نشده، مطالبه دیه از عاقله بدون وجه است و نوبت به قسم نمیرسد. والله العالم
س489. شخصی در اثر ضربات و جراحات متعدد با چاقو توسط دو نفر به قتل رسیده است. جراحاتی که به شکم و گردن مضروب وارد شده بلافاصله منجر به قتل وی گردیده، جراحتهای دیگری نیز در سایر اندام مقتول وارد شده که سبب قتل نمیباشد. ولی دم تقاضای قصاص نسبت به فرد ضارب نموده است.
ضاربین به ایراد جراحتهای متعدد به مقتول اعتراف داشته و از اینکه به چه قسمتی از بدن مقتول ضربه وارد نمودهاند اظهار بیاطلاعی نمودهاند؛ انکار ننمودهاند و تأیید نیز نکردهاند. دلیل شرعی دیگری نیز در انتساب جراحتهای وارده به شخص معین وجود ندارد. امکان اینکه احدی از ضاربین به هر دو قسمت (شکم و گردن) مقتول ضربه وارد نموده باشد بدون دیگری وجود دارد:
1. آیا میتوان در فرض مذکور، قتل را مستند به هر دو نفر دانست و بالتبع آن در قبال پرداخت مابهالتفاوت دیه از ناحیه ولی دم هر دو را قصاص نمود؟
ج. در فرض سؤال، قصاص هر دو نفر جایز نیست هرچند ولی دم دیه یک نفر را بدهد. والله العالم
2. در صورتی که نتوان در فرض فوق قتل را منتسب به هر دو دانست، تکلیف چیست؟
3. جراحتهایی که به غیر از سر و شکم وارد شده و علت قتل نبوده، آیا قابل قصاص و پرداخت دیه (حسب مورد) علاوه بر قصاص نفس میباشد یا خیر؟
ج2و3. در فرض مذکور، اگر ولی دم مقتول مدعی باشد که شخص معین از دو نفر ضارب قاتل است، در این صورت حکم قسامه است و اگر ولی دم هم مثل هر دو
ضارب اظهار عدم علم در تعیین قاتل بنماید، بعید نیست که به قرعه رجوع شود و هرکس قرعه به نام او در آمد، دیه کامله بدهد. والله العالم
4. در صورتی که جراحتهای غیر گردن و شکم قابل قصاص یا دیه باشد. با توجه به اینکه جراحات منتسب به احدی معین از دو نفر ضارب نمیباشد. چگونگی احتساب آن در قصاص یا دیه (حسب مورد) را اعلام فرمایید.
تقاضا دارد در صورت امکان در اعلام فتوای معظمله اقدام فرمایید.
ج. نسبت به جراحات که قتل به آنها مستند نیست، بعید نیست که در این فرض شخصی از آن دو نفر باشد که قرعه قتل به نامش اصابت نکرده است. والله العالم
س490. در یکی از بیمارستانها، نوزادی صحیح و سالم متولد شده و چهار نفر از پرستاران طبق تحقیقات معموله مسئولیت نگهداری این نوزاد را بر عهده داشتهاند. البته این چهار نفر بهطور شیفتی کار میکردند و در آنِ واحد مسئولیتی نداشتهاند که پس از بیستوچهار ساعت بعد از تولد حسب نظریه پزشکی قانونی آن نوزاد ضربهمغزی شده و فوت نموده است و پس از تحقیقات معموله دقیقاً مشخص نیست که مسبّب اصلی در میان این چهار پرستار کدامیک میباشند. لطفاً حکم قضیه را مشروحاً بیان فرمایید که چه کسی ضامن است و پرداخت دیه به عهده چه کسی میباشد؟
ج. در صورتی که مسلّم باشد که قتل مستند به عمل یکی از آنها میباشد، باید به حاکم شرع جامع الشرایط مراجعه شود و چنانچه از طریق بینه و قسم، قاتل معین نشود، دیه بر عهده هر چهار نفر میباشد که هرکدام یکچهارم آن را میپردازد و چنانچه مستند به عمل آنها نباشد، تکلیفی بر آنها نیست. والله العالم
س491. در یك نزاع دستهجمعی كه حدود 20 نفر از دو طرف شركت داشتهاند، یك نفر بر اثر دو ضربه كشنده كشته میشود كه تقدّم و تأخّر ضربات مشخّص نیست و ضارب یا ضاربین این دو ضربه از گروه مقابل بوده لكن مشخّص نیست كه كدامیک میباشند، سؤال این است آیا حكم قضیه باید با قرعه و پرداخت دیه تمام شود و یا قصاص امكانپذیر است؟ و اگر قرعه باشد، چون دو ضربه بوده یك نفر با قرعه محكوم شود یا دو نفر؟ و چنانچه گروه قاتل طوعاً حاضر باشند كه جمعاً دیه مقتول را بپردازند، آیا باز هم قرعه لازم است یا خیر؟
ج. در فرض سؤال، چنانچه إجمالاً معلوم باشد قاتل یكی از دو نفر است، اولیای مقتول میتوانند آن دو نفر را و اگر مردّد بین چند نفر باشند آن چند نفر را قسم بدهند؛ پس اگر هریك از آن دو یا هریك از چند نفر قسم بخورند بر عدم قتل یا هیچیك قسم نخوردند، باید دیه را در فرض اول هر دو نفر و در فرض دوم هرچند نفر مشتركاً به ورثه مقتول بدهند ولی اگر یكی از دو نفر و یا یكی از چند نفر قسم بخورند و دیگری و یا دیگران نكول كنند، قتل بر ناكل ثابت میشود. والله العالم