سه شنبه: 29/اسف/1402 (الثلاثاء: 9/رمضان/1445)

1ـ علم امام‌حسین‌(علیه‌السلام)

تاریخ زندگانی پیغمبر اعظم و ائمه طاهرین(علیهم‌السلام) بر آن دلالت دارد که علم و دانش این بزرگواران موهبت الهی بوده است. پیغمبر‌(ص)  رنج دبستان ندید و تعلیم از معلم و استادی نگرفت و به‌واسطة علم الهی مصدر این‌همه علوم عالیه و معارف حقیقیّه و شرایع محكمه گردید.

 

نگار  من كه به مكتب نرفت و خط ننوشت
 

 

به غمزه مسئله‌آموز صد مدرّس شد
 

 

مكتبی باز كرد كه نزدیك چهارده قرن است، فلاسفه و علمای عالی‌مقام در آن مكتب افتخار شاگردی دارند و از خرمن معارف و علوم آن خوشه‌چینی می‎نمایند و از دریای دانش‌های آن جرعه‎نوشی می‎كنند.

همین‌گونه، علوم امام‌علی‌(علیه‌السلام)  و سایر ائمه(علیهم‌السلام) نیز به افاضة ربّانی و بخشش الهی و تعلیم خاص شخص پیغمبر اعظم‌(ص)  بود وگرنه كدام مدرسه در آن دنیای پر از جهل و نادانی می‎توانست چنین فارغ‌التحصیلانی را به دنیا تحویل دهد كه در علوم و فنون متعدده متشعّبه، استاد و از زمان صباوت و كودكی مرجع مردم و علما در مسائل علمی باشند و تا امروز كلماتشان برای رجال علم و فلسفه حلال مشكلات گردد.

احادیث معتبره دلالت دارد بر اینكه پیغمبر(ص)، علی و فرزندانش(علیهم‌السلام) را به دانش‌هایی مخصوص گردانید و كتابی كه به خط علی‌(علیه‌السلام)  و املای پیغمبر‌(ص)  بود، همواره در این خاندان مورد استناد و مراجعه بوده است و درحقیقت، تبلیغات و تعلیمات امامان(علیهم‌السلام) و سیره و روش آنها تكمیل و اتمام هدف پیغمبر‌(ص)  در تربیت جامعه و هدایت بشر بوده است.

از مثل حدیث ثقلین متواتر و مشهور كه پیغمبر‌(ص)  جمیع امّت را ارجاع به این بزرگواران داده است، صلاحیت تامّه علمی ایشان ظاهر و آشكار می‎گردد.

علاوه بر اینها روایات بسیار دیگر از طرق اهل‌سنّت دلالت دارند بر آنكه علی‌(علیه‌السلام)  در بین تربیت‌شدگان مكتب نبوت بیشتر از همه صحابه، از تابش انوار نبوّت مستفیض بود و بعد از پیغمبر‌(ص)  مرجع عموم در مسائل مشكله علمی بود و علوم شرعیه همه منتهی به آن سرور می‎شود.

علی‌(علیه‌السلام)  اعلم صحابه بود؛ علم تمام صحابه پیش علم او چیزی شمرده نمی‎شد و همه به علم او محتاج بودند. او علاوه بر آنكه آمادگی خاص و استعداد

 

خدادادی داشت كه كسی از صحابه در این فضیلت با او برابر نبود، و به این جهت در فهم و درك احكام و معارف و علوم غامضه و مسائل مشكله و حقایق وحی و كلیات قواعد دینی ممتاز و یگانه بود؛ به‌واسطة اختصاص فراوان و طول معاشرتی كه با پیغمبر‌(ص)  داشت و اینكه پیغمبر‌(ص)  اهتمام خاص در افاضه علوم به او داشت؛ همواره از رسول خدا‌(ص)  اخذ علم می‎كرد و خداوند به او شرح صدری بخشیده بود كه از یك راهنمایی پیغمبر‌(ص)  هزار باب علم به روی او باز می‎شد.

او در خدمت پیغمبر‌(ص)  و شاگردی او، بی‎مانند و نسخه‎ای مطابق اصل گردید.

توحید اسلام، عدالت اسلام، شكل حكومت و نظام اسلام همه از وجود علی‌(علیه‌السلام)  و از كردار و گفتارش نمایان شد.

بعد از علی‌(علیه‌السلام)  این منصب الهی و رهبری علمی و دینی با فرزندانش حضرت امام‌حسن مجتبی و حضرت امام‌حسین سیدالشهدا‌(علیهما‌السلام) بود. آنها ملجأ و پناه مردم در مسائل اسلامی و علوم تفسیر و احكام شرعی بودند، سخنشان قاطع و مقبول و روششان سرمشق و میزان بود.

در حالات سیدالشهدا‌(علیه‌السلام)  هرچه انسان دقیق‌تر شود بیشتر به این رمز می‎رسد كه یك بصیرت خارق‌العاده و بینش غیبی در امر دین راهنمای آن حضرت بوده است.

علم و دانش آن حضرت از احتجاجات او با دشمنان اهل‌بیت(علیهم السلام) به‌خصوص معاویه و مروان، و نامه‎هایی كه به معاویه مرقوم فرموده و خطبه‎هایی كه به مناسباتی انشا نموده و از دعای عرفه، و دعاهای دیگر كه از آن حضرت در كتاب‌های شیعه و اهل‌سنّت نقل شده ظاهر و آشكار است.

چنانچه می‎دانیم ابوذر یكی از كبار صحابه و فضلا و از سابقین است كه بنا به نقل ابن‌اثیر در اسدالغابه پنجمین كسی است كه اسلام آورد و فضایل و مناقبش بسیار است.[1]

 

هنگامی كه به‌خاطر اعتراض به اعمال ناهنجار حكومت، و دعوت مردم به روش پیغمبر(ص)، عثمان او را به ربذه تبعید كرد، علی و حسن و حسین(علیهم‌السلام) به‌اتّفاق عقیل و عمّار برای مشایعت و وداع او آمدند، حسین‌(علیه‌السلام)  در وقت وداع به او فرمود:

«یَا عَمَّاهُ! إِنَّ اللهَ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یُغَیِّرَ مَا قَدْ تَرَی، وَاللهُ كُلُّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ، وَقَدْ مَنَعَكَ الْقَوْمُ دُنْیَاهُمْ، وَمَنَعْتَهُمْ دِینَكَ، فَماَ أَغْنَاكَ عَمَّا مَنَعُوكَ، وَأَحْوَجَهُمْ إِلَی مَا مَنَعْتَهُمْ فَاسْأَلِ اللهَ الصَّبْرَ وَالنَّصْرَ، وَاسْتَعِذْ بِهِ مِنَ الْجَشَعِ وَالْجَزَعِ فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الدِّینِ وَالْكَرَمِ، وَإِنَّ الْجَشَعَ لَا یُقَدِّمُ رِزْقاً، وَالْجَزَعَ لَا یُؤَخِّرُ أَجَلاً»؛[2]

«ای عمو! خداوند قدرت دارد وضعی را كه مشاهده می‎كنی تغییر دهد و خداوند هر روز در شأنی است و این قوم تو را از دنیاشان محروم ساختند، تو هم دینت را از آنها حفظ كردی، تو از آنچه كه آنها تو را از آن محرومت ساختند چقدر بی‎نیازی! ولی آنان به دین تو چقدر محتاجند! پس از خدا صبر و پیروزی بطلب و از حرص و بی‎قراری به او پناه ببر، پس به‌درستی‌كه صبر از اركان دین و بزرگواری است و به‌راستی حرص نه روزی را جلو می‌اندازد و نه اجلی را تأخیر می‌اندازد»!.

این كلمات حكمت‌آمیز و رسا، مرتجلاً و بالبداهه در وقتی كه سن مباركش از سی تجاوز نكرده، خطاب به یك پیرمرد عالی‌مقام و باسابقه و جلیل‌القدری كه پیغمبر‌(ص)  او را ستوده، درعین‌حالی كه به گفته عقاد، شعار زندگی حسین و برنامه كار و زندگی خودش بود؛ قدس مقام و روحانیت فوق‌العاده و علم و دانش و روح غنی و بی‎نیاز و كمال معرفت و بصیرت حسین‌(علیه‌السلام)  را اعلام می‎دارد.

 

ابن‌عساكر[3] روایت كرده كه نافع بن ازرق رهبر فرقه ازارقه خوارج به حسین‌(علیه‌السلام)  عرض كرد: خدایی را كه می‎پرستی برای من توصیف كن!

حسین‌(علیه‌السلام)  فرمود:

«یَا نَافِعُ! مَنْ وَضَعَ دِینَهُ عَلَی الْقِیَاسِ لَمْ یَزَلِ الدَّهْرَ فِی الْإِلْتِبَاسِ، مَائِلاً نَاكِباً عَنِ الْمِنْهَاجِ ظَاعِناً بِالْإِعْوِجَاجِ، ضَالًّا عَنِ السَّبِیلِ، قَائِلاً غَیْرَ الْجَمِیلِ یَا ابْنَ الْأَزْرَقِ أَصِفُ إِلَهِی بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ،... لَا یُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ، وَلَا یُقَاسُ بِالنَّاسِ، قَرِیبٌ غَیْرُ مُلْتَصِقٍ، وَبَعِیدٌ غَیْرُ مُسْتَقْصٍ، یُوَحَّدُ وَلَا یُبَعَّضُ، مَعْرُوفٌ بِالْآیَاتِ، مَوْصُوفٌ بِالْعَلَاماتِ، لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْكَبِیرُ الْمُتَعَالُ».

«ای نافع هركس دین خود را بر پایة قیاس بگذارد همواره در عمرش در اشتباه خواهد بود و به بیراهه رفته و به رو خواهد افتاد و به اعوجاج و كژی كوچ كرده و گمراه گردد و سخنان نازیبا گوید. ای پسر ازرق! من خدایم را وصف می‎كنم به آنچه او خود را وصف فرموده است. او به حواس ادراك نشود و به مردم قیاس نگردد. نزدیك است ولی به چیزی چسبیده نیست، دور است اما دوری نجسته (یعنی قرب و نزدیكی او به ملامسه و به مكان، و مانند قرب ممكنات به یكدیگر نیست و دوری او دوری به مكان، و مثل دوری كسی كه دوری جسته باشد نیست، بلكه مقصود از قرب و نزدیكی او، احاطة علم و دانایی او به همه است، و مقصود از دوری او از اشیا، تنّزه او بالذات از صفات ممكنات است، این بعد بالذّات حاصل، و به‌ استقصا نیست، پس در عین آنكه به اشیا نزدیك است قرب مكانی و زمانی با آنها بالذّات ندارد؛ زیرا منزّه از مكان و زمان است و در عین آنكه از همه‌ چیز دور است دوری او مثل

 

دوری ممكنات از یكدیگر كه معرض قرب و بعد هر دو هستند نیست بلكه این دوری بالذّات است و توهّم قرب در آن نمی‎شود) او یگانه است و تبعیض و تجزیه و تركیب در او راه ندارند، و به نشان‌ها شناخته شده و به علاما ت وصف شده است غیر از خداوند بزرگ و بلندمرتبه، خدایی نیست».

ابن‌ازرق گریست و گفت:

مَا أَحْسَنَ كَلَامَكَ؛

چقدر نیكوست كلام تو!.

حسین‌(علیه‌السلام)  فرمود:

«به من رسیده كه تو بر پدر و برادرم و بر من گواهی به كفر می‎دهی».

ابن‌ازرق گفت:

أَمَا وَاللهِ یَا حُسَیْنُ لَئِنْ كَانَ ذَلِكَ لَقَدْ كُنْتُمْ مَنَارَ الْإِسْلَامِ وَنُجُومَ الْأَحْكَامِ.[4]

سوگند به خدا ای‌ حسین! اگر این ناسزا از من صادر شده، به‌یقین كه شما چراغ اسلام و ستارگان احكام خدایید (یعنی مردم باید از انوار علوم و معارف شما روشنی بجویند و در تاریكی‌ها به ستاره‎های وجود شما هدایت گردند).

سپس حسین‌(علیه‌السلام)  به آیه شریفه:

﴿وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ﴾[5]

استشهاد فرمود، و حجّت را بر او تمام كرد.

معاویه وقتی می‎خواست حلقه علم و تدریس حسین‌(علیه‌السلام)  و مجمع مردم را در گرد شمع وجود آن حضرت در مسجد پیغمبر‌(ص)  معرفی كند به مردی از قریش می‎گوید:

 

إِذَا دَخَلْتَ مَسْجِدَ رَسُولِ اللهِ فَرَأَیْتَ حَلْقَةً فِیهَا قَوْمٌ كَأَنَّ عَلَی رُؤُوسِهِمُ الطَّیْرُ فَتِلْكَ حَلْقَةُ أَبِی ‌عَبْدِ اللهِ مُؤْتَزِراً إِلَی أَنْصَافِ سَاقَیْهِ.[6]

علایلی می‎گوید: حقیقت زنده در محل قدسی مثل حسین‌(علیه‌السلام)  این‌گونه بر مؤمنین ظهور می‎كند كه اشعه سیمایشان در دل نگاه‌كننده خشیت و بیمی با اطمینان و سكون و وقار پدید می‎آورد. مثل آنكه كسی كه به آن سیما و منظر نگاه می‎كند تماشای ابدیت می‎نماید یا در آفاق لانهایت سیر می‎كند یا مثل آن است كه لانهایت در خانه و مجلس آنها جمع شده است.

سپس می‎گوید: افق فكر معاویه از درك این سرّ الهی و غیبی دور بود، بعد می‎گوید: مقصود معاویه از این كلام این است كه: دنیا با همه اسباب عظمت‌هایش در درگاه حسین جمع شده و تمام افتخارات برای حسین فراهم آمده مثل آنكه تمام دنیا در یك مكان جمع شده باشد.

معاویه خود را می‎بیند با آنچه او را احاطه كرده از زخارف و زیورها و حكومت و پادشاهی دنیا، و حسین را می‎بیند با آنچه او را احاطه كرده از حقیقت عظمی، پس نسبتی مثل عدم و وجود می‎بیند؛ نگاه می‎كند طرف عظمت حسین را مطلع انوار و مشرق خورشید هدایت می‎بیند و ناحیه خودش را تاریكی‌های روی هم انباشته‌شده مشاهده می‎كند.

محضر حسین حلقه‎ای بود كه صفوف مردم تا آنجا كه چشم می‎دید نشسته بودند و در نهایت آرامش بدن و سكوت و خاموشی كه حاكی از خضوع بی‌مانندشان نسبت به عظمت حسینی بود، چشم خود را به حسین دوخته و گوششان را به او سپرده بودند. گویی می‎خواستند از اسارت شهوات و پرستش

 

هواهای نفسانی ساعتی را به پناه معنویت آن حضرت بروند، و مانند مرغانی كه در هوای گرم و سوزان، زمین نمناكی بیابند و بر آن بیفتند تا خود را خنك كنند، و از زحمت گرما خلاص نمایند، می‎خواستند با خلوص نیت در آن محضر عالی كلمه ایمانی بگویند. همچنان‌كه اصحاب پیغمبر‌(ص)  می‎گفتند:

هَیَّا بِنَا لِنُؤْمِنَ بِرَبِّنَا سَاعَةً؛[7]

بیایید یك ساعت به پروردگارمان ایمان آوریم.

البتّه مؤمن در همه حالات مؤمن است، اما آن‌گونه كه در محضر رسول‌(ص)  و حلقه افاده و افاضه فرزند گرامی‌اش حسین‌(علیه‌السلام) ، حلاوت ایمان چشیده می‎شود و بر معرفت و علم افزوده می‎گردد و آن‌طور كه در آن محضر عالی، شعور وجدانی نسبت به عوالم غیب تازه و زنده می‎شود، در هیچ حال و در هیچ محفل و مجلسی حاصل نمی‎شود.

ابن‌كثیر می‎گوید:

إِنَّ الْحُسَیْنَ خَرَجَ وَابْنُ الزُّبَیْرِ مِنَ الْمَدینَةِ إِلَی مَكَّةَ، وَأَقَامَا بِهَا عَكَفَ النَّاسُ عَلَی الْحُسَیْنِ یَفِدُونَ إِلَیْهِ، وَیَقْدِمُونَ عَلَیْهِ وَیَجْلِسُونَ حَوَالِیهِ، وَیَسْتَمِعُونَ كَلَامَهُ، وَیَنْتَفِعُونَ بِمَا یُسْمَعُ مِنْهُ، وَیَضْبِطُونَ مَا یَرْوُونَ عَنْهُ.[8]

حسین و ابن‌زبیر از مدینه به‌سوی مكه بیرون شدند و در مكه اقامت گزیدند، مردم متوجّه به حسین و ملازم خدمت او شدند. مردم به‌سوی او می‎آمدند و بر آن حضرت وارد می‎شدند و در اطراف او می‎نشستند و سخنش را می‎شنیدند و از آنچه از او می‎شنیدند، بهره‌مند می‎شدند و ضبط می‎كردند و می‎نوشتند تا از او روایت كنند.

 

علایلی می‎گوید:

تعبیری كه در این خبر است (عكف) دلالت بر آن می‎كند كه مردم چنان شیفته معنویت و عظمت روح حسین بودند و چنان حسین محبوبیت داشته كه از همه‎كس‎ و ‎همه‎جا ‎منصرف‎ و‎ منقطع‎ می‎شدند‎ و‎ به‎سوی‎ حسین‎ می‎رفتند،‎ كسی ‎جز حسین نبود كه همة مردم به او علاقه‌مند بوده و ارادت داشته باشند، گویی مردم در وجودش حقیقت دیگر از عالم ابداع الهی تماشا می‎كردند، پس وقتی حسین سخن بگوید مثل آن است كه زبان عالم غیب باز شده، و آنها را از رموز و اسرار پنهان و حقایق نهان آگاه سازد؛ و وقتی خاموش می‎شد، سكوتش به‌طور دیگر آنها را از حقایق دیگر باخبر می‎ساخت؛ زیرا پاره‎ای از حقایق را جز با خاموشی عمیق نمی‎توان اظهار كرد؛ مثل نقطه و فاصله‌ای كه در میان سطرها و كلمات و جمله‎ها می‎گذارند كه همان نقطه خالی از نوشته، مانند نوشته‎های كتاب معنایی می‎دهد كه جز با آن نقطه با هیچ نوشته‎ای آن معنا را نمی‎توان بیان كرد.

این خبر ابن‌كثیر یك صورت كامل از مقام حسین را در زمانی كه مردم در فشار بیداد و طغیان حكومت ستمكار بودند، نشان می‎دهد، باآنكه مردم در فشار حكومت بودند و جاسوسان و كارآگاهان همه‌جا در دنبال و تعقیب آنها بودند كه با حسین رابطه و تماس نداشته باشند؛ ولی چگونه قدرت سرنیزه و زور نظامی می‎تواند مردم را از خودشان و دلشان و ضمیرشان جدا كند؟ قدرت هرچه باشد نمی‎تواند بر شعور بشر مسلط شود و سرنیزه هرچه كاری و نافذ باشد به باطن انسان و معنویت او نفوذ نمی‎كند.

سپس می‎گوید:

مطلب دیگری كه از این حدیث به دست می‎آید این است كه: حسین كثیرالحدیث و الرّوایه بوده كه در آن زمان بااینكه اصحاب پیغمبر كم نبودند و نقل حدیث می‎كردند، مردم همه آنها را ترك كرده و به مجلس حسین می‎آمدند. پس از این، علایلی احادیثی را كه از آن حضرت روایت شده نقل می‎كند.[9]

 

و هم او می‎گوید:

اخباری كه از حسین‌(علیه‌السلام)  در این باب نقل شده (كه حاكی از علم و ذوق سرشار، قوّت فطانت، استعداد و قریحه و استحكام منطق است) بیشتر از این است كه احصا شده است. آن حضرت به نوعی در مسائل علمیه (با جودت ذهن و حدّت خاطر) اظهارنظر می‎كرد و فتوا می‎داد كه موجب تحیّر مردم می‎شد، تا حدّی كه عبدالله بن عمر در حقّ او گفت:

إِنَّهُ یَغُرُّ الْعِلْمَ غَرّاً.[10]

همچنان كه مرغ جوجه خود را با منقار خود غذا می‎دهد، حسین‌(علیه‌السلام)  نیز در بیت نبوت و ولایت از سرانگشت علوم رسول خدا غذا خورده، و از پستان معارف اسلام شیر مكیده و رشد و نمو یافته است.

 

[1]. ابن‌اثیر جزری، اسدالغابه، ج1، ص301.

[2]. ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج8، ص253 ـ 254؛ مجلسی، بحارالانوار، ج22، ص412 ـ 413؛ امینی، الغدیر، ج8، ص301 ـ 302؛ عقّاد، ابوالشّهداء، ص136.

.[3] ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج14، ص183 ـ 184.

[4]. علایلی، سموالمعنی فی سموالذات، ص148.

[5]. كهف، 82.

[6]. علایلی، سموالمعنی فی سموالذات، ص98، به نقل از: ابن‌عساكر، تاریخ مدینة دمشق، ج14، ص179. «وقتی به مسجد رسول خدا وارد شوی جمعی را می‌بینی که حلقه زده‌اند گویا بر بالای سر آنها پرندگان هستند (یعنی واله و مبهوت‌اند) آن گروه شاگردان ابوعبدالله هستند که آن حضرت ازارش (لنگ) تا نصف ساق‌های پایش می‌باشد».

[7]. علایلی، سموالمعنی فی سموالذات، ص100.

[8]. ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ج8، ص162؛ علایلی، سموالمعنی فی سموالذات، ص99 ـ 100. (با تفاوت در نقل).

[9]. علایلی، سموالمعنی فی سموالذات، ص100 ـ 102.

[10]. علایلی، سموالمعنی فی سموالذات، ص148. نظیر این كلمه را یزید در شأن حضرت امام زین‌العابدین‌(علیه‌السلام) گفت، وقتی به او پیشنهاد كردند كه درخواست آن حضرت را بپذیرد، و اجازه دهد به منبر برود، یزید اجازه نداد و گفت: اگر به منبر برود ما را رسوا می‎سازد. به او گفتند: از این نوجوان در چنین حال چه بر خواهد آمد؟ گفت: شما از كار این خاندان بی‎خبرید: هَذَا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ قَدْ زُقُّوا الْعِلْمَ زَقَّاً. مجلسی، بحار‌الانوار، ج45، ص137 ـ 138؛ محدث قمی، نفس‌المهموم، ص465.

نويسنده: 
کليد واژه: