مسأله 2132. حق به هم زدن معامله را خیار میگویند و خریدار و فروشنده در دوازده صورت میتوانند معامله را به هم بزنند:
اول ـ آن كه از مجلس معامله متفرق نشده باشند و این خیار را خیار مجلس میگویند.
دوم ـ آن كه فروشنده یا خریدار مغبون شده باشد «خیار غبن».
سوم ـ در معامله قرار داد كنند كه تا مدت معینی هر دو یا یكی از آنان بتوانند معامله را به هم بزنند «خیار شرط».
چهارم ـ فروشنده یا خریدار، مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد، و طوری كند كه قیمت مال در نظر مردم زیاد شود «خیار تدلیس».
پنجم ـ فروشنده یا خریدار شرط كند كه كاری انجام دهد، یا شرط كند مالی را كه میدهد طور مخصوصی باشد، و به آن شرط عمل نكند كه در این صورت، دیگری میتواند معامله را به هم بزند «خیار تخلف شرط».
ششم ـ در جنس یا عوض آن عیبی باشد «خیار عیب».
هفتم ـ معلوم شود جنسی كه فروخته شده میان فروشنده و دیگری به طور مشاع مشترك بوده؛ خواه فروشنده مال غیر را هم فروخته باشد یا فقط مال خودش را فروخته باشد و نگفته باشد با دیگری مشاع است، كه در این صورت خریدار اگر به معامله راضی نشد میتواند معامله را به هم بزند «خیار شركت».
هشتم ـ اگر فروشنده مال خود را كه جدا است با مال شخص دیگری بفروشد و آن شخص رد كند، خریدار میتواند پول آن را از فروشنده پس بگیرد، یا اصل معامله را فسخ نماید «خیار تبعض صفقه».
نهم ـ فروشنده خصوصیات جنس معینی را كه مشتری ندیده به او بگوید، بعد معلوم شود طوری كه گفته نبوده است یعنی ناقصتر است، كه در این صورت مشتری میتواند معامله را به هم بزند، و نیز اگر مشتری خصوصیات عوض معینی را كه می دهد بگوید، بعد معلوم شود طوری كه گفته نبوده است، فروشنده میتواند معامله را به هم بزند، و همچنین است اگر با رؤیت سابقه معامله شود و بعد معلوم گردد كه جنس یا عوض آن تغییر به نقص نموده كه در صورت اول خریدار، و در صورت دوم فروشنده میتواند معامله را به هم بزند «خیار رؤیت».
دهم ـ مشتری پول جنسی را كه نقد خریده تا سه روز ندهد و فروشنده هم جنس را تحویل ندهد كه اگر مشتری شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخیر بیندازد، فروشنده میتواند معامله را به هم بزند، ولی اگر جنسی را كه خریده مثل بعضی از میوهها باشد كه اگر یك روز بماند ضایع میشود، چنانچه تا شب پول آن را ندهد و شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخیر بیندازد، فروشنده میتواند معامله را به هم بزند «خیار تأخیر».
یازدهم ـ حیوانی را خریده باشد كه تا سه روز میتواند معامله را به هم بزند، و اگر در عوض حیوانی كه خریده، حیوان دیگری داده باشد، فروشنده هم تا سه روز میتواند معامله را به هم بزند «خیار حیوان».
دوازدهم ـ فروشنده نتواند جنسی را كه فروخته تحویل دهد، مثلاً اسبی را كه فروخته فرار نماید كه در این صورت مشتری میتواند معامله را به هم بزند «خیار تعذر تسلیم». و احكام اینها در مسائل آینده گفته میشود.
مسأله 2133. اگر خریدار قیمت جنس را نداند یا در موقع معامله غفلت كند و جنس را گرانتر از قیمت معمولی آن بخرد، چنانچه به قدری گران خریده كه مردم به آن اهمیت میدهند، میتواند معامله را به هم بزند، و نیز اگر فروشنده قیمت جنس را نداند، یا موقع معامله غفلت كند و جنس را ارزانتر از قیمت آن بفروشد در صورتی كه مردم به مقداری كه ارزان فروخته اهمیت بدهند، میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2134. در معامله بیع شرط كه مثلاً خانه هزار تومانی را به دویستتومان میفروشند و قرار میگذارند كه اگر فروشنده سر مدت پول را بدهد بتواند معامله را به هم بزند، در صورتی كه خریدار و فروشنده قصد خرید و فروش داشته باشند، معامله صحیح است.
مسأله 2135. در معامله بیع شرط اگر چه فروشنده اطمینان داشته باشد كه هرگاه سر مدت پول را ندهد، خریدار ملك را به او میدهد معامله صحیح است، ولی اگر سر مدت پول را ندهد، حق ندارد ملك را از خریدار مطالبه كند.
مسأله 2136. اگر چای اعلا را با چای پست مخلوط كند و به اسم چای اعلا بفروشد و مشتری نفهمد، بعد كه دانست میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2137. اگر معامله به مال مشخصی واقع شده باشد و خریدار بفهمد مالی را كه گرفته عیبی دارد، مثلاً حیوانی را بخرد و بفهمد كه یك چشم آن كور است، چنانچه آن عیب پیش از معامله در مال بوده و او نمیدانسته، میتواند معامله را به هم بزند و آن مال را به فروشنده برگرداند، و احتیاط واجب این است كه با امكان برگرداندن آن به فروشنده و به همزدن معامله به آن اكتفا كند، و اگر برگرداندن آن به فروشنده به واسطه تغییری كه در آن حاصل شده یا تصرفی كه مانع از رد باشد در آن كرده باشد، در این صورت فرق قیمت سالم و معیوب آن را معین كند، و به نسبت تفاوت قیمت سالم و معیوب از پولی كه به فروشنده داده پس بگیرد، مثلاً مالی را به چهار تومان خریده، اگر بفهمد معیوب است در صورتی كه قیمت سالم آن هشت تومان و قیمت معیوب آن شش تومان باشد، چون فرق قیمت سالم و معیوب یك چهارم میباشد، میتواند یك چهارم پولی را كه داده، یعنی یك تومان از فروشنده بگیرد.
مسأله 2138. اگر فروشنده بفهمد در عوضی كه گرفته عیبی هست و معامله هم به شخص آن عوض واقع شده باشد نه به كلی آن، چنانچه آن عیب پیش از معامله در عوض بوده و او نمیدانسته، میتواند به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد یا معامله را به هم بزند و یا تفاوت قیمت سالم و معیوب را بگیرد.
مسأله 2139. اگر بعد از معامله و پیش از تحویلگرفتن مال، عیبی در آن پیدا شود، و یا در عوض مال، بعد از معامله و پیش از تحویلگرفتن، عیبی پیدا شود، فروشنده با خریدار میتوانند به دستوری كه در مسأله 2137 گفته شد عمل نمایند.
مسأله 2140. اگر بعد از معامله، عیب مال را بفهمد و فوراً معامله را به هم نزند، دیگر حق به همزدن معامله را ندارد مگر آن كه جاهل به مسأله باشد كه وقتی فهمید میتواند معامله را به هم بزند، و اگر بعد از حصول مانع از ردّ مال به فروشنده ملتفت عیب شود، اگر فوراً تفاوت قیمت صحیح و معیوب را مطالبه نكرد، حق مطالبه او ساقط میشود.
مسأله 2141. هر گاه بعد از خریدن جنس، عیب آن را بفهمد، اگر چه فروشنده حاضر نباشد میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2142. در چهار صورت خریدار به واسطه عیبی كه در مال است، نمیتواند معامله را به هم بزند یا تفاوت قیمت بگیرد:
اول ـ آنكه موقع خریدن عیب مال را بداند.
دوم ـ به عیب مال راضی شود.
سوم ـ در وقت معامله بگوید: اگر مال عیبی داشته باشد پس نمیدهم، و تفاوت قیمت هم نمیگیرم.
چهارم ـ فروشنده در وقت معامله بگوید: این مال را با هر عیبی كه دارد میفروشم، ولی اگر عیبی را معین كند و بگوید: مال را با این عیب میفروشم؛ و معلوم شود عیب دیگری هم دارد، خریدار میتواند برای عیبی كه فروشنده معین نكرده مال را پس دهد، و اگر پسدادن آن ممكن نیست، تفاوت قیمت بگیرد.
مسأله 2143. اگر خریدار در مال تصرف كند به طوری كه مال به حال اول نباشد و تغییر كند مثل آن كه جامه را ببرد یا گندم را آرد كند، بعد بفهمد مال، عیبی دارد، نمیتواند معامله را به هم بزند؛ ولی میتواند تفاوت قیمت بگیرد، و همچنین اگر بعد از تحویلگرفتن مال، عیب دیگری در آن پیدا شود؛ ولی اگر حیوان معیوبی را بخرد و پیش از گذشتن سه روز عیب دیگری پیدا كند اگر چه آن را تحویل گرفته باشد، باز هم میتواند آن را پس دهد، و نیز اگر فقط خریدار تا مدتی حق به همزدن معامله را داشته باشد و در آن مدت، مال عیب دیگری پیدا كند، اگرچه آن را تحویل گرفته باشد، میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2144. اگر انسان مالی داشته باشد كه خودش آن را ندیده و دیگری خصوصیات آن را برای او گفته باشد، چنانچه او همان خصوصیات را به مشتری بگوید و آن را بفروشد و بعد از فروش بفهمد كه بهتر از آن بوده، میتواند معامله را به هم بزند.